یلداتون مبارک
مدت دقیقه
یلداتون مبارک
شب یلدا یا شب چله، یکی از قدیم‌ترین جشن‌های ایرانی است که به عنوان یکی از مهم‌ترین رویدادهای سالانه در تاریخ و فرهنگ ایران جاودانه مانده است. این جشن، همانند عید نوروز و چهارشنبه‌سوری، از تاریخ و پیشینه‌ی باستانی ایران به ما یادآوری می‌کند. شب یلدا در واقع با غروب آفتاب در آخرین روز پاییز، به عبارتی سیزدهمین شب پایانی سال، آغاز می‌شود و تا طلوع آفتاب در اولین روز زمستان، یعنی اول دی، ادامه می‌یابد. این شب، به لحاظ معنوی و زمانی، از سایر شب‌های سال بلندتر شمرده می‌شود و اجدادمان هر ساله در این روز مقدس را جشن می‌گیرند.
در تقویم میلادی، زمان شب یلدا معادل با شب ۲۱ دسامبر است، با این حال در سال‌های کبیسه به ۲۰ دسامبر تغییر می‌کند.
معنی یلدا چیه؟
مفهوم واژه “یلدا” در اصل یک واژه سریانی است که به معنای “زایش” یا “تولد” است. زبان سریانی، زبانی بود که در میان مسیحیان سریانی رواج داشت و این معنا از طریق بررسی و تحقیق در واژه‌نامه‌ها و کتاب‌های تاریخی به دست آمده است.
ابوریحان بیرونی، یک دانشمند بزرگ و تقویم‌شناس، در کتاب آثار الباقیه اش، به شب یلدا با نام “میلاد اکبر” اشاره می‌کند و منظور از این نام را “میلاد خورشید” می‌داند. این کتاب به زبان عربی نوشته شده و در حال حاضر چندین ترجمه فارسی از آن منتشر شده است. در این کتاب، ابوریحان بررسی و مطالعه‌ای درباره گاه‌شماری و تقویم اقوام مختلف انجام داده است و مراسمات و جشن‌های اقوام باستان را نیز به تفصیل بررسی کرده است.
درباره ورود واژه “یلدا” به زبان فارسی به طور دقیق مشخص نیست. اما تاریخ نشان می‌دهد که مسیحیان اولیه، که در روم زندگی سختی داشتند، و برخی از آنها به ایران مهاجرت کردند. به علت نزدیکی فرهنگی و تعاملات فرهنگی، واژه “یلدا” به فارسی وارد شد و در طول زمان در فرهنگ و زبان ما جایگاه خود را پیدا کرد.
معنی شب چله چیه؟
شب چله در واقع همان شب یلدا است. از آغاز این شب، فصل زمستان بزرگ یا چله بزرگ آغاز می‌شود و از این رو به آن شب، شب چله نیز گفته می‌شود.
در گذشته، ایرانیان یک نوع تقویم کشاورزی داشتند که بر اساس آن دو دوره زمانی را به نام چله تقسیم می‌کردند. چله تابستان که از ماه تیر آغاز می‌شد و چله زمستان که از ماه دی. هریک از این چله‌ها نیز به دو بخش کوچکتر تقسیم می‌شد، چله بزرگ و چله کوچک. چله بزرگ زمستان که از همان شب یلدا شروع می‌شد، نشانگر آغاز فصل زمستان و افزایش شدت سرما بود. این چله تا دهم بهمن ادامه می‌یافت. سپس چله کوچک آغاز می‌شد و تا اول اسفند به طول می‌انجامید. شدت سرما در چله کوچک کمتر بود و آسیب کمتری نیز به کشاورزی و دامپروری وارد می‌کرد. چهار روز آخر چله بزرگ و چهار روز ابتدای چله کوچک را “چهار چهار” می‌نامند و در این بازه زمانی شدت سرما بیشتر است.
قدمت تاریخی شب یلدا
تاریخچه شب یلدا به دورانهای بسیار قدیمی باز می‌گردد، اما تاریخ دقیق آن مشخص نیست. برخی از باستان‌شناسان آن را به حدود هفت هزار سال قبل می‌رسانند. آنها بر اساس ظروف سفالی قدیمی قبل از تاریخ به این نتیجه رسیده‌اند. این ظروف دارای نقوش حیوانی مرتبط با ماه‌های ایرانی مانند قوچ و عقرب هستند. اما چنین نقوشی در کتیبه‌ها و یافته‌های باستان‌شناسی بسیار کمیاب هستند. با این حال، باستان‌شناسان معتقدند که می‌توان آیین مربوط به شب یلدا را تا هفت هزار سال قبل ردیابی کرد.
اما آنچه به عنوان شب یلدا به طور رسمی شناخته می‌شود، به حدود ۵۰۰ سال قبل از میلاد برمی‌گردد. در زمان حکومت داریوش یکم، یلدا به تقویم رسمی ایرانیان باستان وارد شد. این تقویم برگرفته از گاه‌شماری بابلی‌ها و مصری‌ها بوده است.
دلایل جشن گرفتن شب یلدا
روایت اول؛ پیروزی روشنایی و نور بر ظلمت و تاریکی
جشن شب یلدا به تمجید از طبیعت و تقدیر از خیر و برکت می‌پردازد. آنها معتقد بودند که در آخرین شب پاییز، طبیعت به استراحت و روزهای سرد زمستانی وارد می‌شود. مردم از این تغییر فصلی و تأثیرات آن بر زندگی‌شان آگاه بودند و خود را با آن هم‌راستا می‌کردند.
شب یلدا را به عنوان زمانی برای احترام و تقدیر از طبیعت در نظر می‌گرفتند. آنها در این شب خاص، با انجام مراسم‌های مختلف، خواستار برکت و ثروت طبیعت می‌شدند. آنها با ایجاد آتش و روشنایی، به طبیعت نشان می‌دادند که تقدیر و احترام خود را از آن برجسته می‌کنند. همچنین، با خوردن غذاهای خاص و به اشتراک گذاری آن با خانواده و عزیزان، از برکت و فراوانی روزهای بهاری و تابستانی که پیش رو است، تضمین می‌کردند.
در این روایت، شب یلدا به عنوان نمادی از همبستگی انسان با طبیعت و ارتباط نزدیکشان به خوبی و زیبایی‌هایی که زمین برایشان فراهم می‌کند، مورد تجلیل قرار می‌گرفت. مراسم‌ها و آیین‌های شب یلدا نمادین بودند و به مردم یادآوری می‌کردند که انسان و طبیعت در یک تعامل متقابل و وابسته به یکدیگر هستند.
در کل، جشن شب یلدا دارای ریشه‌های عمیق در باورها و فلسفه‌های باستانی است. آن از جهات مختلفی نمادین بوده و نشانگر تلاش برای پیروزی نور بر تاریکی، تقدیر از طبیعت و ارتباط نزدیک انسان با آن است. این جشن یک رویداد مهم در فرهنگ و تاریخ ایران است و همچنان توسط مردم ایران و بسیاری از جوامعی که با فرهنگ ایران در ارتباطند، جشن گرفته و گرامی داشته می‌شود.
روایت دوم: شب تولد مهر و میترا (خورشید) و آغاز خلقت
در روایت دوم، شب یلدا به عنوان شب تولد مهر و میترا (خورشید) و نماد خلقتمهرپرستان در نظر گرفته می‌شود. طبق این روایت، در شبی طولانی و سرد، ایزد مهر (میترا) در یک غار عمیق و پنهان ظهور می‌کند و خورشید را به ارمغان می‌آورد.
شب یلدا به عنوان زمانی است که ایزد مهر به دنیا می‌آید و نور و گرمای خورشید را با خود به زمین بازمی‌گرداند. این ظهور مهر و میترا، نماد تجدید حیات و بازگشت نور و تابش خورشید پس از طولانی‌ترین شب سال است. این رویداد به عنوان نمادی از غلبه نور بر تاریکی و ظهور خورشید به عنوان نمادی از نیروی آفریدگاری و اصل خیر و نیکی در دستور جشن‌های یلدا جای می‌گیرد.
به عقیدهٔ مهرپرستان، ایزد مهر یا میترا نماد عدالت، مهربانی، و صلح است. آنها این ایزد را به عنوان نیرویی مهربان و متعادل که در مقابل تاریکی و ظلمت قرار دارد، می‌پرستیدند. شب یلدا را به عنوان لحظهٔ آغاز سیر تازهٔ خورشید و بازگشت نور به دنیا تجلیل می‌کردند. جشن‌های شب یلدا نمادین بوده و با ایجاد آتش و روشنایی، در خواست برکت و نیکی از ایزد مهر و خورشید را ابراز می‌کردند.
در این روایت، شب یلدا به عنوان زمانی مقدس و مهم در تقویم مذهبی مهرپرستان در نظر گرفته می‌شود. این جشن به گرامیداشت تولد ایزد مهر و آغاز یک دورهٔ جدید از نور و خیر، و همچنین ابراز ارتباط نزدیک انسان با ایزد مهر و نیروی خورشیدی واقع می‌شود.
در این روایت، جشن شب یلدا به عنوان جشنی پرستشی و ارتباطی با ایزد مهر و خورشید، و بازنمودی از تولد نور و مهربانی در دستور جشن‌های ایرانی قرار می‌گیرد. این جشن تا به امروز در برخی از فرهنگ‌ها و جوامع ایرانی و باستانی، به عنوان جشنی پرطرفدار و مهم ادامه دارد.
داستان شب تولد مهر و میترا (خورشید) و آغاز خلقت مهرپرستان
در قدیم‌ها، در دوران پادشاهی اشکانیان، در یک شب یلدا خاص، رویدادی بزرگ رخ داد. در سال ۵۱ پادشاهی اشکانیان، مردمان ایران در این شب مقدس، شاهد تولد یک پیامبر بزرگ بودند. این روز خاص برابر با سال ۱۹۶ میلادی قرار داشت.
در آن شب تاریک و ساحلی از دریا، رویدادی شگفت‌انگیز رخ داد. دو دلفین با چشمان درخشان و زیبا از اعماق آب بیرون آمدند. آنها با حرکات نرم و آرام، یک نوزاد را در آغوش داشتند. این نوزاد، پیامبری بود که در این شب مهم و مقدس به دنیا آمده بود.
آن پیامبر، دریازاده نامیده می‌شد، زیرا از آب دریا متولد شده بود. این رویداد خارق‌العاده باعث شد تا در آیین مهر، آب معنای ویژه‌ای داشته باشد. آب، نمادی از پاکی و تجدید حیات بود و در آیین مهر، اهمیت ویژه‌ای داشت.
دربارهٔ نام ماه‌های آذر و دی نیز داستان‌های جالبی وجود دارد. آذر نمایندهٔ عنصر آتش بود و به نمایندگی از ایزد یا فرشته مینویی شناخته می‌شد. آتش مقدس در آتشکده‌ها، نمایندهٔ این ایزد بزرگ بود. اما ماه دی، که آغاز زمستان است، به عنوان نمادی از پلیدی و اهریمنی در نظر گرفته می‌شد. دی در واقع نمایندهٔ دیو و تاریکی بود. بنابراین، آذر نماد اهورامزدا و نور و مهربانی را نمایان می‌کرد، در حالی که دی نماد اهریمن و تاریکی بود. این تقابل میان آتش و نور با تاریکی و پلیدی، دربارهٔ آیین مهرپرستی داستان‌های جالبی را به وجود آورده بود.
بعضی اعتقاد داشتند که نام ماه دی از آیین میترایی نشأت می‌گیرد و به معنای دادار و خداوند است. زیرا در این آیین، با شروع ماه دی، میترا بر اهریمن غلبه می‌کند و قدرتش روز به روز افزایش می‌یشب زایش مهر در واقع در ماه مهر نیست، اما طبق اسطوره‌ها و باورهای قدیمی، این روز بزرگترین نماد تولد دوبارهٔ خورشید است. با طولانی شدن روزها و کوتاه شدن شب‌ها، خورشید به نوعی دوباره به زمین بازمی‌گردد و این رویداد مهم باعث شادی و جشن در میان مردمان می‌شود.
آداب و رسوم مرتبط با آیین مهرپرستی، پس از پیشروی دین زرتشتی، همچنان در جامعه وجود داشتند و به عنوان بخشی از مراسم‌های آن شناخته می‌شدند. زرتشت، خدای بزرگ را با نام اهورا مزدا نامید و ایزدان را به دو دستهٔ اهورایی و دیوانی تقسیم کرد. یکی از این ایزدانِ اهورایی، مهر (خورشید) بود. مهر نمادی از خدای نیکوبینی و مهربانی بود و در اوستا به نام او (مهر یشت) اشاره شده بود. در مهر یشت آمده است: “مهر از آسمان با هزاران چشم بر ایرانی می‌نگرد تا او دروغی نگوید.”
با توجه به این داستان‌ها و باورها، مردمان ایران از آغازین روزهای سرد زمستان، با جشن و شادی مهرپرستی، خورشید را به عنوان نمادی از نور و روشنایی تازهٔ دوبارهٔ زندگی استقبال می‌کردند. آنها اعتقاد داشتند که با روزهای طولانی‌تر و بیشتر شدن نور خورشید، نیروی خود را افزایش می‌دهد و بازماندگان را از سلطهٔ تاریکی و سرمای زمستان حفظ می‌کند.
داستان شب تولد مهرپرستی، روزهای خوشایند و پرنوری را به مردم هدیه می‌دهد. این شب مقدس، آغازی تازه برای زندگی و امید به آیندهٔ بهتر است. مهرپرستان در این شب به خورشید تشکر می‌کنند و نور و روشنایی را جشن می‌گیرند. آنها با ایجاد جشن‌ها و مراسم خاص، نمادهای تولد خورشید و ظهور نور را بازتاب می‌دهند و امیدوارند که زندگی در سایهٔ نور و مهربانی پیشرفت کند.
شب یلدا در کتب تاریخی
در کتاب‌های تاریخی بررسی شب یلدا صورت گرفته است. ابوریحان بیرونی، یک دانشمند برجسته در قرن چهارم هجری شمسی، در آثار خود درباره شب یلدا می‌گوید: “و نام این روز میلاد اکبر است و مقصود از آن، انقلاب شَتوی (زمستانی) است. گفته می‌شود در این روز، نور از حد نقصان به حد زیادت خارج می‌شود و انسان‌ها به نَشو و نما آغاز می‌کنند و پری‌ها (دیوها) به ذَبول و فنا روی می‌آورند.”
این جشن را، به عبارت دیگر روز اول دی‌ماه، نود روز هم نام می‌دهند؛ زیرا تا نوروز دقیقاً نود روز فاصله دارد. دی‌ماه و آن را خور ماه هم نام می‌گویند. روز اول آن را خرم روز (خُره روز) می‌خوانند و این روز و این ماه هر دو به نام خدای بزرگ است. بر اساس شواهد، انتخاب این تاریخ به عنوان میلاد مسیح در قرن‌های بعدی رخ داده است و طبق نقل ابوریحان بیرونی، منظور از میلاد و یلدا به تولد خورشید است.
همچنین، ابوریحان بیرونی در کتاب قانون مسعودی نوشته است: “اولین روز از دی‌ماه را خرم روز یا خُره روز می‌نامند. خرم روز به معنای روز خورشید است؛ روز تولد خورشید که شکست ناپذیر است. این روز به اهورامزدا اختصاص دارد و یکی از روزهای چهارگانه جشن‌های دیگان (هم نام شدن روز و ماه) است.”
با توجه به روایت ابوریحان بیرونی، تقویم کهن سیستانی با آغاز زمستان شروع می‌شده. جالب این است که ماه آغازین آن با نام “کریست” یا “کریسن” شناخته می‌شد که شباهت زیادی با کلمه “Christ” که به معنای مسیح در انگلیسی است، داشته است.
محمدحسین خلف تبریزی، نویسنده واژه‌نامه برهان قاطع، در سال ۱۰۳۰ هجری شمسی، تعریفی از یلدا ارائه کرده است. او یلدا را به شرح زیر تعبیر کرده است: “یلدا، شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که با اول جَدْی و آخر قوس هم‌زمان است و طولانی‌ترین شب در طول سال محسوب می‌شود؛ در آن شب یا در زمان نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی وارد می‌شود و به طور عمومی این شب به عنوان شبی تیره و نگونسار و نامبارک شناخته می‌شود. برخی ادعا کرده‌اند که شب یلدا رخ دهم جدی است.”
بر اساس شواهد رومی، این آیین در ایران باستان برگزار می‌شد. در این رسم، پیران و پاکان به تپه‌ای می‌رفتند و با لباس‌های جدید و مراسم ویژه، از آسمان می‌خواستند که رهبر بزرگی را برای نجات بخشیدن به انسان‌ها بفرستد. آنها باور داشتند که نشانه‌های زایش این ناجی، یک ستاره است که بر فراز کوهی به نام “کوه فیروزی” که درختی زیبایی مثل سرو یا کاج در بر دارد، ظاهر خواهد شد. بر این باور بودند که رهبر بزرگ با ظهور و نیایش او، ستاره‌ای از آسمان فرو خواهد آمد و همان‌طور که رهبر آنان به دست می‌آید، ستاره‌اش نشانه‌ای از حضورش خواهد بود.
شب یلدا از نظر علم نجوم
شب چله یا یلدا از دیدگاه علم نجوم، به این دلیل رخ می‌دهد که خورشید در طول سال به طور مداوم در مسیر خود جابه‌جا می‌شود. از آغاز تابستان، خورشید هر روز کمی نزدیک‌تر به جنوب طلوع می‌کند و در همین حالت، هنگام غروب نیز کمی نزدیک‌تر به جنوب غروب می‌کند. این حرکت خورشید باعث می‌شود که موقعیت خورشید در آسمان تغییر کند و از مرکز آسمان به سمت جنوب متمایل‌تر شود. این تغییرات باعث کوتاه شدن طول روز و افزایش زمان تاریکی می‌شود.
در روز یکم دی، خورشید به موقعیتی به نام “انقلاب زمستانی” می‌رسد. به عبارت دیگر، در زمان طلوع، خورشید به پایین‌ترین نقطه جنوبی خود، یعنی ۲۳٫۵ درجه شرقی، می‌رسد. از این روز به بعد، مسیر طلوع و غروب خورشید معکوس می‌شود. به این معنی که نقاط طلوع و غروب خورشید از سمت جنوب دورتر می‌شوند و به سمت شمال نزدیک‌تر می‌شوند. در نتیجه، روزها طولانی‌تر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند. این رویداد در تاریخ یکم تیر نیز تکرار می‌شود.
بنابراین، شب چله یا یلدا ناشی از تغییرات موقعیت خورشید در مسیر خود است که منجر به کوتاه شدن طول روز و افزایش تاریکی شب می‌شود.
رسم و رسوم شب یلدا
آداب و رسوم شب یلدا در طول زمان تغییرات چندانی نکرده‌اند. در این شب، مردم به برگزاری مراسم‌های خاصی می‌پردازند که به تعبیری نمادین هستند:
آتش
در گذشته، در شب یلدا، خانواده‌ها دور آتش جمع می‌شدند و این آتش نماد خورشید بود. در حال حاضر، مردم از بخاری‌ها استفاده می‌کنند تا فضا را گرم کنند. برپا کردن آتش در گذشته به منظور پاسداشت خورشید و در برابر تاریکی و نیروهای اهریمنی بود.
مثل‌گویی یا قصه‌خوانی
در شب یلدا، خانواده‌ها در کنار هم جمع می‌شوند و پیرترها داستان‌ها و قصه‌ها را برای همه تعریف می‌کنند. این قصه‌ها اغلب شامل داستان‌های غیر واقعی و قهرمانانی همچون جانوران، دیوان و پریان می‌شود و به منظور سرگرمی و خوشایند کودکان گفته و شنیده می‌شوند.
فال حافظ
در شب یلدا، بسیاری از خانواده‌ها به دیوان حافظ مراجعه کرده و فال می‌خوانند. در این مراسم، فرد نیت می‌کند و بزرگترین عضو مجلس کلماتی همچون “ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی…” را تکرار می‌کند.
شاهنامه خوانی
یکی از آیین‌های بسیار مهم و جذاب شب یلدا، شاهنامه‌خوانی است که جزء جدایی‌ناپذیری از این مراسم است. این رسم در ایران از زمان‌های قدیمی رواج داشته و به شیوه‌ی نقالی اجرا می‌شده است. شاهنامه‌خوانی با صدای زیبا و عاطفی خوانندگان، جذابیت و شور و شوق بیشتری به شب یلدا می‌بخشد. اما متأسفانه، این رسم قدیمی در حال نابودی است و به تدریج در حال فراموشی می‌رود.
این رسم نقالی، که از طریق شعرهای شاهنامه اجرا می‌شود، به عنوان یک هنر گویا و شناخته شده بود. خوانندگان با صدایشان، جان به شاهنامه می‌بخشیدند و داستان‌های قهرمانانه و افسانه‌ای را برای حاضران تعریف می‌کردند. این رسم زیبا، همچنان در یادگاری‌ها و خاطرات گذشتگان باقی مانده است و افرادی که چنین فردی در خانواده خود دارند، بسیار خوش‌شانس هستند.
با توجه به ارزش و اهمیت شاهنامه به عنوان یکی از شاهکارهای بزرگ ادبیات فارسی، ضرورت حفظ و احیای رسم شاهنامه‌خوانی بیش از پیش احساس می‌شود. باید تلاش کرد تا این رسم بازتولید و به نسل‌های آینده منتقل شود و گواهی بر بزرگی و غنای ادبیات ایران باشد. بازگشت این رسم به جامعه و تقویت و ترویج آن می‌تواند به تثبیت هویت فرهنگی و ارزش‌های فرهنگی ما کمک کند.
آداب و رسوم شب یلدا از تاریخ گذشته به امروز به عنوان یکی از جشن‌های مهم و پرطرفدار در فرهنگ ایرانی حفظ شده‌اند و مردم با شادی و خوشحالی این مراسم را جشن می‌گیرند.
چند بیت شعر مناسب از حافظ درباره‌ی شب یلدا
- “شب یلدا، شعله‌های دل را برافروز
بگذار ستاره‌ها، در آسمان برقصند
زمستان بی‌کسی را بهار احساس کند
زندگی مجدداً، در سینه‌ها برپا شود.” - “شب یلداست و در دلمان آتشی فروزیده
به کنار یاران، در آغوش دوست بنشینیم
شعرهای عاشقانه را با ناله‌ها آغاز کنیم
دلبری‌های مهربان، در دستان بگیریم.” - “در شب یلدا، عشق را به دل آوریم
با ستاره‌ها، رقص بزنیم و شادی کنیم
نسیم وصلت بر دل‌ها بپیچد
در آغوش شب، به آرامش بخوابیم.” - “شب یلدا، زمستان را بهار کن
با شعله‌های آتش، درد و غم را بسوزان
در خلوت شب، امانت را به دل ببند
عاشقانه‌ها را در گوش دل‌ها بگویان.” - “شب یلداست و در دلم آتشی فروزیده
با شعرها، دل را به شادی بنشینان
دستان عشق را در دستان هم بگیریم
در خلوت شب، به شور و نغمه بخوانیم.”
چند بیت از شاهنامه درباره شب یلدا
- “شب یلداست و زمین پر است از نور
درخشش خورشید در دل شب معجزه‌ای است
دیوانگان شب را به شادی می‌پذیرند
عاشقان به سوی امید و شور می‌رود راه” - “شب یلدا، شبیست که زمین در آغوش است
آسمان به افلاک پایمال است
دیوانگان در زیر سایه‌ی ستارگان می‌رقصند
شبی که جان و روح را پر از شادی می‌کند” - “شب یلدا، شبی است که دستان مهتاب
روی زمین می‌گذارد و به تماشا می‌نشیند
در آغوش شب، دل‌ها شادی می‌یابند
شعله‌های عشق در دل شب می‌جوشند” - “شب یلدا، شبی است که شعله‌های آتش
در دل طبیعت می‌پراکنده می‌شود
نغمه‌های شادی در هوا پیچیده است
شبی که زمین را با آتش عشق فروخته است” - “شب یلدا، شبی است که گل‌ها می‌خندند
باد صبح، نسیم شب را به همراه می‌آورد
در دامن شب، رویایی آغاز می‌شود
شبی که جان را با زیبایی می‌سراید”
- “شب یلداست و زمین پر است از نور
برای خرید قهوه و تجهیزات کافه و… به سایت فروشگاهی پیمان سنتر سر بزنید.
مطالب مرتبط :